بیگ بنگ: آیا ما در جهان تنها هستیم؟ این پرسش از اساسی‌ترین پرسش‌های بشریت است. صدها نهاد دولتی و خصوصی سالانه میلیون‌ها دلار برای پژوهش در علومی مثل ژنتیک، اخترفیزیک، اختر زیست‌شناسی، اخترشیمی، ربوتیک و فناوری فضایی خرج می‌کنند تا در مجموع بشود پاسخ صحیح‌تری برای این پرسش پیدا کرد.

تا امروز پاسخ این پرسش مثبت بوده، چون نشانه ای از موجوداتی هوشمند با تمدنی قابل توجه پیدا نشده است. ولی این به آن معنی نیست که هیچ شکلی از حیات در جای دیگری غیر از زمین وجود ندارد. پاسخ خردمندانه تر این است که اکنون ابزار و ادوات ما برای پیدا کردن همسایگان کیهانی مان بسیار محدود است؛ فواصل کیهانی بسیار وسیع است و در نتیجه ناگزیریم شکیبا باشیم تا بزودی به فناوری لازم برای کشف بهتر دنیاهای پیرامونمان برسیم. دلیلی برای خیالبافی نداریم. برای فهمیدن این که تنها هستیم یا نه، به روش علمی عمل می کنیم؛ از طریق مطالعه و مدلسازی سعی در پاسخ دادن به این پرسش مهم داریم، ولی تا زمانی که پاسخ پرسش را نمی دانیم از اظهارنظر قطعی پرهیز می کنیم و می گوییم نمی دانیم!

شانسی برای یافتن حیات در منظومه شمسی هست؟

می دانیم جز زمین، هفت سیاره دیگر در منظومه شمسی به دور خورشید می گردند. در این میان چهار سیاره گازی است و شانسی برای پیدایش حیات روی آنها وجود ندارد. قمرهای آنها نیز اغلب به دلیل فاقد جو بودن، تحت تأثیر پرتوهای زیانبار کیهانی قرار دارند و آب نمی تواند بر سطح شان جاری شود، اختلاف دمایی شب و روزشان زیاد است، بسیار سرد هستند و در نتیجه احتمال وجود شکل هایی از حیات در آنها نیز بسیار پایین است.

در بین سیاره های شبیه زمین که سطح مشخصی دارند و موجود زنده ای می تواند روی آنها به وجود بیاید، عطارد و ناهید شانس چندان زیادی ندارند. هر دو بسیار داغ هستند و امکان ندارد آب به صورت مایع روی آنها وجود داشته باشد. عطارد عملا جوی ندارد و در این حالت حتی اگر داغ هم نبود امکان نداشت آب به صورت مایع روی آن باقی بماند. از طرفی فاقد جو است و سپر محافظتی برای پناه دادن به حیات از گزند پرتوهای مضر کیهانی و همین طور پرتوهای زیانبار خورشید ندارد، اما در عوض ناهید جو بسیار غلیظی از دی اکسید کربن و فشار سطحی بسیار بالایی دارد. اینجا زهره از آن طرف بام افتاده است! آن قدر داغ است که دما در روزهایش به نزدیک 450 درجه سانتی گراد می رسد. در کنار این دمای مرگبار، فشار 90 اتمسفری جو ناهید هیچ شانسی برای پناه دادن به مولکول های آلی حیاتی و موجودات تک سلولی اولیه نمی دهد، چه رسد به موجودات زنده هوشمند پر سلولی!

در این بین مریخ شرایط مناسب تری دارد. یافته های اخیر مریخ نورد کنجکاوی نشان داد دست کم در روزگاری حدود 3.5 میلیارد سال پیش، آب به صورت مایع بر سطح این سیاره جاری بوده است. شاید آن زمان حیات در حد موجودات تک سلولی در سطح این کره شکل گرفته باشد. شاید هم اکنون نیز باکتری های سخت جانی در این سیاره وجود داشته باشند که در زیر لایه های سطحی به گونه ای مشغول نشو و نما هستند. فعلا هیچ چیز بیشتری نمی دانیم و باید صبور باشیم و بیشتر مطالعه کنیم. پاسخ دادن به سوال های بزرگ، صبر عظیم و تلاش خستگی ناپذیری می طلبد.

از سیاره های فراخورشیدی چه خبر؟

اگر پا را فراتر بگذاریم و به منظومه های ستاره ای دیگر فکر کنیم، شانس مان خیلی بیشتر می شود. در کهکشان راه شیری، حدود 200 میلیارد ستاره وجود که بسیاری از آنها مثل خورشید سیاره هایی به دورشان در گردش است. میلیون ها میلیون کهکشان در کیهان وجود دارد و واقعا کسی نمی داند چه تعداد ستاره و سیاره در جهان هستی می تواند وجود داشته باشد. تا به امروز نزدیک به 2000 سیاره فراخورشیدی کشف شده است.

از بین آنها ده مورد در کمربند حیات ستاره شان هستند؛ یعنی آن قدر از ستاره شان فاصله دارند که آب روی سطح شان به فرض داشتن فشار جوی مناسب بتواند به شکل مایع جاری شود؛ نه آن قدر سرد باشد که آب یخ بزند و نه آن قدر گرم که تبخیر شود. هنوز آن قدر تلسکوپ هایمان قوی نیست که بتوانیم از قرص سیاره فراخورشیدی که در فاصله 20 سال نوری از قرار دارد، عکس بگیریم. اخترشناسان با روش های مختلف، ازجمله کاهش بسیار بسیار جزئی نور ستاره ها در زمان عبور سیاره ای از مقابل قرص آن به وجود سیاره ای فراخورشیدی به گرد آنها پی می برند.

روش دیگر که در تلسکوپ فضایی جیمز وب استفاده خواهد شد، استفاده از تاج نگارستاره ای است که تا حدودی امکان عکسبرداری از سیارات فراخورشیدی را فراهم می کند. روش دیگر این است که در پی ردیابی پیام های رادیویی احتمالی آنها باشیم. طرح ستی (SETI) که اختصاص به جستجوی هوشمندان فرازمینی دارد در سه دهه گذشته به امواجی که از گوشه گوشه آسمان رسیده گوش داده است. به این امید که شاید علائمی را آشکارسازی کنند که منشأ فرازمینی دارند. با وجود فرکانس های پر تعداد ناشی از منابع کیهانی و منابع مزاحم زمینی، امروزه طرح ستی قادر است به چند میلیون کانال باریک فرکانس به طور همزمان گوش دهد. اگر شما هم مایل باشید به طرح ستی در جستجوی حیات فرازمینی کمک کنید، کافی است به وبگاه ستی به نشانی www.seti.org مراجعه و نرم افزار این طرح را دانلود کنید تا در مواقع روشن بودن، بدون استفاده از کامپیوتر، از تجهیزات آن برای تجزیه و تحلیل داده های به دست آمده در طرح ستی به طور خودکار استفاده کنید.

چقدر احتمال دارد همسایگان کیهانی داشته باشیم؟

فرانک دریک و کارل ساگان که از دانشمندان پیشگام طرح ستی بودند، سال ها پیش و در ابتدای شکل گیری این طرح معادله ای را مطرح کردند که از طریق آن می توانستند با در نظر گرفتن احتمالات به پرسش بالا پاسخ دهند. در زمان ارائه این معادله، تصور بر این بود که تعداد تمدن های فرضی که قادر به برقراری ارتباط رادیویی در کهکشان باشند، با طول عمر میانگین تمدن های کهکشان به سال تقریبا برابر باشد. یعنی برای مثال اگر مدت بقای تمدن های یک کهکشان به طور متوسط 500 سال باشد، احتمالا 500 مورد از آنها در کهکشان وجود دارد. واقعیت این است که بسیاری از متغیرهای معادله در یک وابسته به حدس و گمان است، با این حال وقتی داده هایی را وارد معادله می کنیم به جواب های جالب توجهی می رسیم.

طبق محاسباتی که دانشمندان با توجه به معادله دریک انجام داده اند، به نظر می رسد اگر خوشبین باشیم و احتمال پیدایش هوش را با بیشترین مقدار ممکن فرض کنیم، اکنون باید 250 تمدن فرازمینی در کهکشان راه شیری ما وجود داشته باشد که قادر به برقراری ارتباط رادیویی با ما باشند، اما اگر متغیرها را به صورت بدبینانه انتخاب کنیم و در معادله دریک قرار دهیم، آن وقت جواب معادله تا مقدار0.002 کاهش می یابد که ما را به فرض تنها بودنمان در عالم نزدیک تر می کند.

اگر روزی نشانه ای از حیات فرازمینی پیدا شود…

بسیاری از دانشمندان با توجه به احتمالات فراوان نسبت به وجود شکل هایی از حیات فرازمینی در جای دیگری از کیهان خوشبین هستند؛ اما شاهدی برای یقین پیدا کردن از این موضوع نیاز دارند که تا امروز پیدا نشده است. با این حال شکی نیست زمانی که بفهمیم در این گوشه از کیهان تنها نیستیم، همه شئون زندگی ما تحت تأثیر چنین کشف بی مانندی در طول تاریخ تمدن بشر قرار خواهد گرفت و درگیری های فلسفی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نوینی را برای نوع بشر رقم خواهند زد. شاید از آن به بعد به این فکر کنیم که روی زمین با هم متحدتر باشیم، همدیگر را بیشتر دوست بداریم و خاطره مرزبندی هایمان را بر اساس رنگ ها و نژادها و ملیت هایمان در برابر موجودات هوشمند فرازمینی که معلوم نیست تا چه حد ممکن است دوستمان باشند یا دشمنمان، به صفحات تاریخ تمدن بشری بسپاریم.

کاظم کوکرم / مدرس نجوم رصدی