در ساعت ۲ و ۱۳ دقیقه بامداد یکشنبه اول تیرماه ۱۳۹۹، خورشید به نقطه انقلاب تابستانی رسیده و بیشترین جدایی زاویه‌ای را با استوای آسمان خواهد داشت. این در حالی است که با توجه به انحراف ۲۳.۵ درجه‌ای کره زمین، در همین زمان زمستان در نیمکره جنوبی فرا می‌رسد.

علی‌رغم آنکه زمین به گرد خورشید در حرکت است، اما از دید ناظر زمینی، خورشید ظاهرا در میان صورت‌های فلکی منطقة‌البروج در آسمان جا به جا می‌شود. مسیر حرکت ظاهری خورشید دایره بزرگی ترسیم می‌کند که به آن دایره البروج می‌گویند. از آنجایی که این دایره بر کره آسمان منطبق است و دایره دیگری نیز به نام استوای آسمانی بر روی کره آسمان قرار داشته و کره آسمان را به دو نیمکره تقسیم می‌کند، دو دایره بزرگ مورد اشاره در آسمان با هم متقاطع بوده و زاویه ۲۳.۵ درجه دارد؛ به نحوی که در دو نقطه یکدیگر را قطع می‌کنند.

دو بار در سال خورشید به بیشترین کشیدگی زاویه‎ای با استوای آسمان می‌رسد، به این پدیده با عنوان “انقلابین” شناخته شده که شامل انقلاب تابستانی و انقلاب زمستانی است. در انقلاب تابستانی از ۲۴ ساعت شبانه‌روز در ایران، می‌توان نزدیک به ۱۵ ساعت از نور روز بهره برد و این مقدار به‌جز قطب شمال و مناطق نزدیک به آن، در نقاط مختلف نیمکره شمالی زمین در فصل تابستان متفاوت است.

از دیدگاه نجومی زمان رسیدن خورشید به نقطه انقلاب تابستانی هر ۴ سال یک بار در آخرین روز خرداد و ۳ بار دیگر در اول تیر ماه رخ می‌دهد. خورشید در روز انقلاب تابستانی به اندازه ۲۳.۵ درجه نسبت به استوای آسمانی جدایی پیدا می‌کند و بر روی مدار راس‌السرطان در نیمکره شمالی عمود می‌تابد.

خورشید در روز اول تابستان از شمال شرق آسمان طلوع و در شمال غرب آسمان غروب خواهد کرد همین امر باعث می‌شود که منحنی عبور خورشید در آسمان روز اول تابستان نسبت به دیگر روزهای سال بیشترین جا به جایی را داشته و طبیعتا زمین نورگیری بیشتری داشته باشد.

اخترشناسان در اقصی نقاط دنیا از گذشته‌های دور بناهای متعددی را بنیان می‌گذاشتند تا بتوانند نسبت به تعیین ماه و فصول با دقت بالایی اقدام کنند که از جمله این بناها در غرب، در امریکای جنوبی و همچنین “استون‌هنج” در کشور انگلستان و در شرق، در برخی کشورها از جمله ایران با ساخت “چارطاقی‌ها” در برخی نقاط و یا “کعبه زرتشت” در استان فارس متداول بوده است.

در هنگام انقلاب تابستانی در نیمکره شمالی با کوتاه‌ترین شب و بلندترین روز سال مواجه هستیم و فصل گرما آغاز می‌شود، شرایط در نیمکره جنوبی عکس این حالت بوده و در پی بلندترین شب سال، کوتاه‌ترین روز و زمستان سرد آغاز می‌شود. بدیهی است نقاط طرفین انقلابین را “اعتدالین” می‌نامند که یکی اعتدال بهاری و آغاز نوروز و دیگری اعتدال پاییزی است که در سراسر کره زمین طول روز و شب با یکدیگر برابر هستند. روز اول تیر علاوه بر آغاز انقلاب تابستانی، پدیده خورشید گرفتگی نیز رخ خواهد داد.

مهدی عتیقی – مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران/ ایسنا