شناخت ِ ماه – قسمت اول – سایت علمی بیگ بنگ

بیگ بنگ: چون ماه جوی ندارد که سطح‌اش را بپوشاند، با دوربین دو چشمی یا تلسکوپی کوچک می‌توان نمای واضحی از پستی و بلندی در آن مشاهده کرد. این عوارض شامل گودال‌ها، دریاهای تیره و ارتفاعات روشن ماه می‌شوند. این عوارض تفاوت آشکاری را بین سطح زمین و ماه نشان می‌دهند.

با تلسکوپی زمینی حدود ۳۰۰۰۰ گودال روی ماه دیده می‌شود که قطرشان از یک کیلومتر تا چند صد کیلومتر است. بنابر شیوه‌ای که از قرن هفدهم میلادی آغاز شد، اغلب گودال‌های آشکارتر را به نام فیلسوفان، ریاضی‌دانان و دانشمندانی مانند ارسطو، افلاطون، فیثاغورث، کوپرنیک و کپلر نام‌گذاری کرده‌اند.

سرزمین‌های پست یا دریاها (ماریا)

در سطح ماه سرزمین‌های پستی وجود دارند که به آنها آبگیروارها گویند که شامل دریاها یا دریاوارها، اقیانوس‌وارها، دریاچه‌وارها، خلیج‌وارها و مرداب‌وارها است. مناطق تیره‌ی بزرگ روی سطح ماه، ماریا یا دریاها نامیده می‌شوند (مفرد کلمه مِیر Mare). این نام‌گذاری در قرن هفدهم انجام شده است، یعنی هنگامی که رصدگران با تلسکوپ‌های ابتدایی رصد می‌کردند و به گمان آن‌ها عوارض تیره ماه‌ مناطقی پوشیده از آب بودند. در سال ۱۶۱۰ وقتی که گالیله با تلسکوپ تازه اختراع شده خود به رصد ماه پرداخت نواحی تاریکی را در سطح آن مشاهده کرد و فکر کرد که این نواحی تاریک دریاست و لذا این مناطق را دریا نامید. البته قبل از گالیله ستاره شناسان دیگری این مناطق را رصد کرده بودند و نام دریا را روی آن مناطق گذاشته بودند.

آنها به این دریاها نام‌هایی پراحساس و شاعرانه دادند، مانند دریای آرامش، دریای ابرها و دریای بارش‌ها. اخترشناسان امروزی هنوز همین نام‌ها را به کار می‌برند، در حالی‌که اکنون می‌دانند دریاهای ماه مناطقی پوشیده از آب نیستند. چرا که آب مایع نمی‌تواند روی ماه بدون هوا وجود داشته باشد. بلکه بازمانده‌هایی از جریان‌های عظیم گدازه‌های بازالتی تیره‌ هستند. آنطور که از زمین دیده می‌شود، دریاها طرحی می‌سازند که کم‌ و بیش به چهره‌ی انسان شباهت دارد.

روی هم رفته دریاهای ماه گودال‌های بسیار کم‌تری نسبت به پیرامون‌شان یعنی ارتفاعات قمری دارند. از آن‌جایی که گودال‌ها بر اثر برخورد شهاب‌سنگ‌ها ایجاد می‌شوند، می‌توان نتیجه گرفت که دریاها نسبت به مناطق دیگر سطح ماه مدت بسیار کم‌تری در معرض بمباران شهاب‌سنگ‌ها قرار گرفته‌اند. پس دریاها باید نسبتاً جوان باشند و جریان یافتن گدازه‌هایی که آن‌ها را پدید آورده‌اند، باید از نظر تاریخ زمین‌شناختی ماه در مرحله‌ای بعد‌تر رخ داده باشند. گودال‌هایی که درون دریاهای ماه وجود دارند، از معدود برخوردهایی پدید آمده‌اند که پس از جامد شدن دریاها رخ داده‌اند. این ایده از تاریخ‌گذاری نمونه‌های قمری که حدود سه میلیارد و دویست میلیون سال عمر دارند، تأیید شده است. دهانه‌های آتشفشانی جوان و تازه مانند کپرنیک با عمری حدود ۱۰۰ میلیون سال بر روی ماریا دیده شده‌اند.

اگرچه دریاها بسیار بزرگ‌تر از گودال‌ها هستند، آن‌ها هم شکلی کم و بیش دایره‌ای دارند. پس می‌توان نتیجه گرفت که دریاها هم بر اثر برخوردهایی پدید آمده‌اند. گمان می‌رود که سیارک یا شهاب‌سنگ‌هایی بسیار بزرگ به ابعاد ده‌ها کیلومتر با ماه برخورد کرده‌اند و حوضچه‌هایی در آن پدید آورده‌اند. سپس این تورفتگی‌ها از گدازه‌هایی که از ترک‌های پوسته‌ی ماه از درون به سطح جریان یافته بودند، پر شدند.

با جامد شدن این گدازه‌ها دریاهایی که امروزه روی ماه می‌بینیم پدید آمدند. برخوردی چنان شدید که حوضچه‌ای روی ماه پدید بیاورد، باید حجم بسیار عظیمی از مواد را از محل برخورد به بیرون پرتاب کند. رشته‌ کوه‌هایی که به شکل قوس‌هایی دایره‌ای در لبه‌های دریاها می‌بینیم، چنین پدید آمده‌اند. یکی از این رشته‌ کوه‌ها را می‌توان در لبه های دریان باران‌ها مشاهده کرد.

از ۳۰ ماریای شناخته شده فقط ۴ عدد در طرف دور ماه پیدا شده‌اند. تعدادی از آنها تقریباً مدور هستند و قطر آنها از ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلومتر متغیر است. عقیده بر این است که این حوزه‌های مِیر دایره‌‌ای، طرح‌های برخوردی باشند که بعداً با گذاره‌های مذاب پر شده‌اند. وجود دهانه‌های آتش‌فشانی طغیان‌کرده و پیر دلالت بر آن دارند که بعضی از آتش‌فشان‌ها بین زمان تشکیل حوزه‌ی مِیر و خروج گدازه صورت گرفته‌اند. الگوی برخوردی حوزه‌های مِیر توسط شکل منحنی بعضی از رشته کوه‌ها مانند آپنیز که در مرز ماریا و در بالای آن قرار دارند و توسط مشاهده پرتاب مواد از نزدیک ارتفاعات، تأیید شده است. کوه‌های آپنین از بالا آمدن پوسته‌ در زمان برخورد که دریای ایمبریوم ایجاد شده، حاصل گردیده‌اند.