چه کسی به نبوغ جانوران شک دارد؟
بیگ بنگ: تاریخ علم نشان داده که مرز میان حماقت و نبوغ بسیار باریک است. خیلیها سستی و رخوت در نوع زندگی موجوداتی مثل قورباغه، مارمولک و مار را به حساب حماقت آنها میگذارند! اما تازهترین تحقیقات نشان میدهد برخلاف باورهای پیشین، مغز حیوانات خونسرد ـ بویژه مارها ـ به هیچجه ساده و ابتدایی نیست.
به گزارش بیگ بنگ، موجودات زنده هر کدام به نوعی هوش و استعداد خود را در زمینه ای خاص بروز می دهند. در حقیقت شاید این بیشتر باور ما انسان هاست که باعث می شود گروهی از حیوانات را باهوش و گروهی دیگر را کودن و نادان خطاب کنیم. یک مثال زنده از این باور اشتباه را می توان در شامپانزه ای به نام بونوبو سراغ گرفت. بونوبو یا شامپانزه کوتوله گونه ای در معرض خطر انقراض است که در کشور کنگو زیست می کند. بونوبوها مثل اغلب شامپانزه ها شناگران ماهری نیستند و همین مساله باعث شده تا اغلب از آنها با عنوان میمون های کودن و خرفت یاد شود. اما جالب است بدانید استعداد یادگیری 2 نوع بونوبو به نام کانزی و پنبنیشا، سال ها دانشمندان را به خود مشغول کرده است.
مثال ها از این دست کم نیست؛ به عنوان یک مثال دیگر می توان از سگ های نژاد بوردر کولی یاد کرد که در مرز انگلستان و اسکاتلند پرورش داده می شوند. این نژاد خاص 2 خصلت مهم دارد: هوش و فرمان پذیری. چیسر نام سگی اسکاتلندی از نژاد بوردر است که معنای بیشتر از هزار شیء را به زبان انگلیسی متوجه می شود! این همه در حالی است که ما بارها و بارها درباره هوش کلاغ ها، بویژه در زمینه استفاده از ابزارهای گوناگون، توانایی منحصربه فرد فیل ها در تشخیص تصویر خود در آینه و کارهای اعجاب انگیز دلفین ها با استفاده از حواس گوناگونشان مطالبی را اینجا و آنجا شنیده ایم. اکنون این پرسش مطرح می شود که اطلاق عنوان احمق و نادان به حیوانات خونسرد تا چه اندازه ریشه در واقعیت دارد؟
در چند دهه گذشته تحقیقات زیادی در زمینه قابلیت های شناختی گونه های مختلف مارمولک ها، لاک پشت ها و مارها انجام شده است. اما متاسفانه تعداد معدودی از دانشمندان مغز مارها را از نزدیک تجزیه و تحلیل کرده اند. دانشمندانی که تحقیقاتی از این دست را انجام داده اند به نتایج جالب توجهی هم دست یافته اند. دکتر گوردون ام. بورگاردت، متخصص فیزیولوژی تطبیقی از دانشگاه تنسی یکی از این معدود دانشمندان است. وی در مصاحبه با روزنامه نیویورک تایمز چنین گفت: «قطعا موجودات خونسرد در گذشته آن طور که باید مورد مطالعه قرار نگرفته اند و مساله اینجاست که بسیاری از مردم واقعا به هوش و ذکاوت بسیاری از این موجودات شک دارند.
تا مدت ها باور بیشتر مردم این بود که موجودات خونسرد صرفا ماشین هایی هستند که براساس غریزه شان عمل می کنند، اما به واقع اکنون زمان تغییر این باور فرا رسیده است. زیرا مطالعات متعدد بویژه روی مغز مارها نشان می دهد که به هیچ وجه آن طور که تصور می شد، ابتدایی نیست.» مطالعات در عین حال روایتگر این واقعیت است که مهارت های خاص و پیچیده مغزی در مارها قدمتی فراتر از باورهای گذشته دانشمندان دارد؛ زیرا ریشه همه این مهارت ها را باید در سازگاری برای بقا جستجو کرد.
لاک پشت پا قرمز، معمای دالان را حل می کند
دکتر آنا ویلکینسون، متخصص فیزیولوژی تطبیقی از دانشگاه لینکلن در انگلستان است که روی گونه ای لاک پشت به نام پاقرمز مطالعاتی انجام داده است. دکتر ویلکینسون در یک آزمایش هدفمند معمایی را برای یک لاک پشت ماده پاقرمز طرح کرد. وظیفه لاک پشت این بود که در یک دالان مارپیچ تلاش کند بدون بازگشت به عقب مسیر دسترسی به یک عدد توت فرنگی را پیدا کند. این لاک پشت باهوش در نهایت توانست از امتحان سخت خود با سربلندی بیرون آید و دکتر ویلکینسون را به این نتیجه برساند که این حیوان با استفاده از یک سیستم تجزیه و تحلیل مغزی توانسته موفق شود. ویلکینسون در تشریح این آزمایش به نشریه نیوساینتیست گفت: «اهمیت این آزمایش از این جهت است که لاک پشت مجبور بوده برای پیدا کردن مسیر از قابلیت یادآوری خاطرات استفاده کند. موفقیت این لاک پشت نشان می دهد که این حیوان نه تنها نادان نیست که بسیار باهوش و زرنگ است.»
تحقیقات بیشتر روی این لاک پشت نشان داد که این حیوان برای ردیابی مسیر از نوعی نشانگرهای خارجی استفاده می کند و این موضوع از این رو اهمیت دارد که پستانداران نیز دقیقاً از همین شیوه برای جهت یابی بهره می گیرند. آزمایش دکتر ویلکینسون زمانی جالب تر شد که وی با استفاده از یک پرده دور تا دور دالان را پوشاند. تاریکی سبب شد تا لاک پشت دیگر نتواند از کلیدهای راهنمای موجود در محیط اطراف استفاده کند. اما استراتژی لاک پشت در این مورد هم جالب توجه بود. ویلکینسون در این مورد گفت: «لاک پشت در این آزمایش هم تا جایی که می توانست تلاش کرد بازوهایش را دقیقا در همان جاهایی قرار دهد که قبلا آنها را گذاشته بود و این کار از این جهت خاص است که حتی پستانداران هم بندرت از این ترفند استفاده می کنند.»
رمز موفقیت مارمولک استوایی: استراتژی های مختلف
شناخت مهارت های جهت یابی از جمله موارد منحصربه فرد در آزمایش های رفتارشناسی حیوانات است. اما تحقیقات صرفا بر این مساله متمرکز نشده است؛ بلکه برعکس تلاش شده حتی الامکان موضوعات جالب توجه دیگری هم مورد مطالعه قرار گیرند. یکی از این موضوعات انعطاف پذیری رفتاری است که در علم رفتارشناسی از آن با عنوان قابلیت و توانایی تغییر رفتار از طریق تغییر عوامل خارجی نیز یاد می شود. این قابلیت خاص به حیوانات اجازه می دهد تا خود را با شرایط محیطی جدید و طبیعتا منابع غذایی موجود در آن محیط سازگار و هماهنگ کنند. تاکنون تحقیقات نشان داده که پرندگان و نخستین سانان مانند میمون ها این قابلیت منحصربه فرد را دارند؛ اما تازه ترین تحقیقات حاکی است که حتی مارها نیز از این نعمت بی بهره نمانده اند.
در این مورد خاص شاید ذکر یک مثال خالی از لطف نباشد. دکتر مانوئل اسلیل، زیست شناس دانشگاه دوک این رفتار خاص را در مورد نوعی مارمولک استوایی به نام آنوله به بوته آزمایش گذاشته است. آنوله یک جنس خاص از ایگواناست که 391 گونه در جهان از آنها شناخته شده است. آنوله ها را شاید بتوان یکی از بهترین مثال های سازگاری موجودات زنده با شرایط محیطی قلمداد کرد. جالب است بدانید آنها استراتژی خاصی هم برای شکار دارند. روش آنها به این صورت است که اغلب از بالا بر سر طعمه خود یورش می برند.
دکتر اسلیل در تحقیقات خود تلاش کرد تا شرایط را به نوعی تغییر دهد که آنوله ها دیگر نتوانند از این روش برای شکار استفاده کنند. اسلیل، لارو حشره مورد علاقه آنوله ها را در یک سوراخ کوچک پنهان کرد و روی آن را با یک درپوش آبی محکم بست. واکنش آنوله ها در نوع خود کم نظیر بود. از مجموع 6 آنوله ای که در آزمایش دکتر اسلیل مورد استفاده قرار می گرفتند، 2 مورد تلاش کردند تا درپوش را از بالا باز کنند اما موفق نشدند و 4 آنوله دیگر هم هرکدام تلاش کردند از جهتی مختلف به سمت طعمه نقب بزنند. نکته قابل تعمق در همه این مثال ها این است که تمام راهکارهایی که این موجودات خونسرد به کار بستند، همگی نشان از هوش این حیوانات دارد. واقعیت ها نشان می دهد جانوران خونسرد فقط به علت شرایط محیطی است که ناچارند، دمای بدن خود را تغییر دهند؛ اما این مساله کوچک ترین ارتباطی با نبوغ آنها ندارد.
منابع: eol.org ، smithsonianmag.com ، dogbreedinfo.com
نویسنده: فرناز حیدری/ جام جم