ذرات بنیادی جهان هستی
بیگ بنگ: دانشمندان یونان باستان حدس زده بودند که اشیای جهان باید از ترکیبات بسیار ریز و غیر قابل برشی تشکیل شده باشند. آنها این اجزای غیر قابل برش را اتم می نامیدند و بر این باور بودند که در تشابه با زبان که از ترکیب های بی شمار حروف الفبا به وجود می آید، گسترۀ عظیم مواد موجود در جهان نیز حاصل ترکیب های متونعی از بلوک های سازنده ی مجزا است.
به گزارش بیگ بنگ، این حدس بسیار هوشمندانه بود، بطوری که پس از گذشت 2000 سال از آن زمان هنوز به قوت خود باقی است. احترام به سنت یونانیان باستان، این ذرات اتم خوانده شدند. امروزه می دانیم اتم ها قابل تفکیک به اجزای کوچک تری هستند، تا اوایل 1930، مجموعه ی کارهای تامسون، رادرفورد، نیلز بور و چادویک منجر به معرفی یک مدل اتمی منظومه ای شد که بیشتر ما با آن آشنا هستیم. مدلی که در آن اتم ها بسیار بزرگتر از واحدهای سازنده ی پایه ای هستند. در واقع یک اتم ترکیب از هسته ( ترکیبی از نوترون ها و پروتون) و دسته ای از الکترون های در حال چرخش به دور هسته است.
برای مدتی فیزیکدانان گمان می کردند پروتون ها، نوترون ها و الکترون ها، همان ذرات تفکیک پذیری هستند که در جست و جویشان بودند، اما در سال 1968 در مرکز شتاب دهنده خطی استنفورد، با کمک تکنولوژی ای که در آن زمان بسیار پیشرفته بود و امکان بررسی ماده در حوزه ی میکروسکوپی را فراهم می کرد، مشاهده شد پروتون ها و نوترون ها نیز بنیادی نیستند. این ذرات هر کدام از سه ذره ی کوچکتر به نام کوارک تشکیل شده بودند. دانشمندان تایید کردند کوارک ها در دو نوع متفاوت دیده شده اند و این دو نوع را بعنوان کوارک های بالا و کوارک های پایین نام گذاری کردند. یک پروتون از دو کوارک بالا و یک کوارک پایین ساخته شده است در حالی که یک نوترون حاوی دو کوارک پایین و یک کوارک بالا است.
پس به نظر می رسد هر چه روی زمین و جهان بیرون آن دیده می شود، از الکترون ها، کوارک های بالا و کوارک های پایین ساخته شده است. در میانه ی دهه ی 1950، فردریک رینز و کلاید کوون براساس مدارک تجربی قطعی به این نتیجه رسیدند که ذره ی بنیادی دیگری به نام نوترینو نیز در جهان وجود دارد؛ ذره ای که پاولی وجودش را در سال 1930 پیش بینی کرده بود. یافتن نوترینوها بسیار دشوار است، زیرا این ذرات شبه وار به ندرت با انواع شناخته شده ی ماده برهمکنش دارند. همچنین اواخر دهه ی 1930، فیزیکدان هایی که پرتوهای کیهانی را بررسی می کردند، ذره ی دیگری به نام میون را کشف کردند، ذره ای که مانند الکترون اما 200 برابر سنگین تر از آن بود.
دانشمندان هم اکنون به کمک دستاوردهای گوناگون تکنولوژی که قدرتمندتر از گذشته شده است، ذرات را با انرژی های بسیار بالا به یکدیگر کوبیدند و با این کار سعی داشتند تا بطور لحظه ای شرایطی را که پس از بیگ بنگ پدید آمده بود را بازسازی کنند. آنها در تکه پاره های حاصل از برخورد این ذرات به هم، در جست و جوی ذرات جدیدی بودند تا آنها را به فهرست ذرات شناخته شده اضافه کنند. طبق شواهد دانشمندان همه ی مواد از دو ذره ی بنیادی موسوم یه «کوارک» و «لپتون» ساخته شده اند. در انرژی های خیلی بالا ذراتی مانند پروتون ها را نمی توانیم ذرات واقعا بنیادی ماده در نظر بگیریم. در انرژی های کم مثلا 9^10×6 درجه ی کلوین می توانیم پروتون ها و نوترون ها را به عنوان ذرات بنیادی پایدار در نظر بگیریم.
اگر کاری کنیم تا دو پروتون با سرعت خیلی زیاد با هم برخورد کنند، می توانیم مجموعه ای از ذرات دیگر را نیز مشاهده کنیم. تولید ذرات جدید عملی است،زیرا انرژی می تواند به جرم تبدیل شود و بالعکس. بر طبق نظریۀ نسبیت انرژی یک گرم ماده 21^10 ارگ است. چون جرم پروتون 1.67 در 10 به توان منفی 24 گرم است، انرژی معادلش حدود 1.5 در 10 به توان منفی 3 ارگ خواهد بود. این مقدار انرژی معادل 938 میلیون الکترون ولت یا تقریبا هزار الکترون ولت است. بنابراین با استفاده از هم ارزی جرم و انرژی می توان گفت که پروتون دارای جرمی در حدود 1GeV است. در فیزیک انرژی بالا یک عرف پذیرفته شده است که جرم را بر حسب یکاهای انرژی بیان کنند. اگر دو ذره با انرژی جنبشی خیلی بالاتر مثلا چندین گیگاالکترون ولت برخورد کنند این امکان وجود دارد که بخشی از انرژی جنبشی به ذرات مادی جدید تبدیل شود.
این موضوع باعث طرح چندید پرسش بنیادی می شود: اگر برخورد دو پروتون می تواند ذرات جدید تولید کند آیا می توان تصور کرد پروتون ها واقعا از همین ذرات تشکیل شده اند؟ اگر اینطور است چنانچه زمینه ی برخورد این مجموعه ی جدید ذرات را فراهم کنیم چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ به بیان دیگر آیا بنیادیترین اجزای ماده را می شناسیم؟
فیزیکدانان ذرات بنیادی در راستای پاسخ گویی به چنین سوالاتی پیشرفت های زیادی کرده اند،هر چند برخی از نکات اساسی هنوز هم در پرده ی ابهام قرار دارد. شواهد قابل ملاحظه ایی وجود دارد مبنی بر اینکه همه ی مواد از دو ذره ی بنیادی موسوم یه «کوارک» و «لپتون» ساخته شده اند و هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد هر یک از این دو ذره دارای زیر ساختار باشند. نیروهایی که این ذرات به یکدیگر وارد می کنند از طریق مجموعه ایی دیگر از ذرات است موسوم به« بوزون های حامل».
ساده ترین این سه دسته ذرات لپتون ها هستند. در طبیعت شش نوع مختلف لپتون وجود دارد که الکترون مشهورترین آنهاست. دو ذره ی دیگر نیز وجود دارد موسوم به «میون» و« تاو» که مشابه الکترون هستند و فقط جرمشان فرق دارد. میون و تاو به ترتیب 200 و 3000 برابر سنگین تر از الکترون هستند. می توان به هریک از این سه لپتون(الکترون، میون، تاو) ذره ایی به نام «نوترینو» نسبت داد. بنابراین سه نوع مختلف نوترینو داریم: نوترینوی الکترون، نوترینوی میون و نوترینوی تاو. این سه نوع نوترینو به همراه الکترون، میون و تاو شش عضو خانواده ی لپتون ها را تشکیل می دهند.
همۀ این شش ذره در طبیعت وجود دارند و در شتاب دهنده های انرژی بالا تولید شده اند. البته در شرایط عادی فقط یکی از این شش ذره یعنی الکترون در اتم حضور دارد. این به معنی آن نیست که سایر ذرات غیرواقعی اند.همه ی آن ها اعضای خانواده ی لپتون ها هستند و در فیزیک ذرات در جایگاه یکسانی قرار دارند. همچنین ماده از شش نوع مختلف دیگر ذره موسوم به کوارک ساخته شده است. آنها را با نماد های “u”,”d”,”c”,”s”,”t”,”b” مشخص می کنند.
ذراتی مثل پروتون ها و نوترون ها و مجموعه ی عظیمی از سایر ذرات که در برخورد دهنده ی ذرات دیده شده اند از ترکیبات مختلف همین کوارک ها ساخته شده اند. مثلا پروتون از دو کوارک u و یک کوارک d تشکیل شده است در حالی که دو کوارک d و یک کوارک u نوترون را می سازند. چون همه ی مواد دارای پروتون و نوترون هستند می توان گفت که ماده شامل کوارک های u و d است. چهار نوع دیگر کوارک در حالت عادی ماده حضور ندارند.با این حال وجود آنها به عنوان اجرای تشکیل دهنده ی سایر ذراتی که در برخورد دهنده های انرژی بالا تولید می شوند ضروری است. برای توصیف برهم کنش های انرژی بالا درست مثل لپتون های تاو یا نوترینوها وجود این کوارک ها لازم است.
با این حال یک تفاوت بنیادی بین لپتون ها و کوارک ها وجود دارد: برخلاف لپتون ها هیچ وقت در تجربیات آزمایشگاهی کوارک ها به صورت ذرات آزاد مشاهده نشده اند.این واقعیت که کوارک ها داخل پروتون ها وجود دارند فقط بر اساس برخورد میان پروتون ها و سایر ذرات پرانرژی که بتوانند به داخل آن نفوذ کنند قابل بررسی است. در چنین آزمایش هایی که اعماق پروتون را می کاوند می توان دید که کوارک ها به عنوان زیرساختار پروتون وجود دارند. سومین دسته ی ذرات «بوزون های حامل» نام دارند.
این ذرات نقشی اساسی در مبادلۀ برهم کنش های بین سایر ذرات ایفا می کنند. بر طبق نظریه ی کوانتوم همه ی نیروها به دنبال مبادلۀ برخی ذرات بنیادی ظاهر می شوند. به عنوان مثال دافعه ی الکتریکی بین بین دو الکترون را در نظر بگیرید: فرض می کنیم یک الکترون، ذره ایی را (در این حالت فوتون نام دارد) گسیل می کند و الکترون دیگر آن را جذب می کند. در واقع همین انتقال فوتون است که دافعۀ الکتریکی بین این دو الکترون را ایجاد می کند.
ساده ترین بوزون حامل فوتون است که کوانتای تابش الکترومغناطیس محسوب می شود. می توان تصور کرد که همۀ برهم کنش های الکترومغناطیسی بین ذرات باردار ناشی از همین مبادله ی فوتون هاست. برای سایر برهم کنش ها بوزون های حامل دیگری وجود دارند: نیروهای هسته ایی ضعیف بین کوارک ها یا لپتون ها نتیجۀ مبادله ی ذراتی است موسوم به بوزون های “w” و “Z”.
همچنین برهم کنش هسته ایی قوی بین کوارک ها از طریق هشت ذره موسوم به «گلئون» صورت می پذیرد. اعتقاد بر این است که برهم کنش گرانشی هم از طریق مبادلۀ ذراتی انجام می شود به نام «گراویتون». از بین همۀ این ذرات فوتون ها آشناترند. در حالی که بوزون ها ی W و Z واقعا در شتاب دهنده ها تولید شده اند، گلئون ها در برخی از برهم کنش های ذرات به طور غیر مستقیم مشاهده شده اند. بنابراین وجود این ذرات به خوبی تایید شده است.
در حال حاضر فقط گراویتون است که به طور مستقیم مشاهده نشده و باید به آن فقط در حد یک ذره ی نظری نگریست. بنابراین براساس شناخت فعلی می توانیم همۀ نیروهای طبیعت را بر اساس کوارک ها، لپتون ها و بوزون های حامل تعبیر و تفسیر کنیم. کوارک ها و لپتون ها به عنوان اجزای سازندۀ ماده عمل می کنند در حالی که بوزون های حامل برهم کنش های بین ذرات را باعث می شوند. بوزون هیگز نیز یک ذره بنیادی دارای جرم است که وجود آن توسط مدل استاندارد فیزیک ذرات اثبات شده است. مشاهده تجربی این ذره باعث شد دانشمندان بتوانند درباره چگونگی جرمدار شدن ماده توسط ذرات بنیادی بدون جرم دیگر، توضیح دهند. به طور خاص، بوزون هیگز، میتواند دلایلی برای تفاوتهای بین فوتون که بدون جرم است و بوزونهای W و Z که نسبتاً پرجرم هستند، ارائه کند. جرم ذرات بنیادی، تفاوتهای بین الکترومغناطیس (که توسط فوتونها ایجاد میشود) و نیروی هستهای ضعیف (که توسط بوزونهای W و Z ایجاد میشود) در ساختار میکروسکوپیک (و به طبع ماکروسکوپیک) ماده مؤثر هستند؛ بنابراین، بوزون هیگز یک مؤلفه بسیار مهم در دنیای ماده است. بزودی در مورد ذره بوزون هیگز مقالۀ کاملی منتشر می کنیم.
نویسنده: سمیر الله وردی/ سایت علمی بیگ بنگ
منابع بیشتر: iflscience.com , Elementary particle
کتاب کوانتوم(حکایت تولد و حیاتی شگفت) – نوشته: بنش هوفمان
جهان های موازی- نوشته میچیو کاکو
چه جوری میشه حفره زمانی بعُدزمان ماده از هم شکافت؟امکان پذیر هست؟ جای سوال برام
واقعاً مطلب خوب و کامل بود
فقط یه خواهش دارم از آقای الله وردی و بقیه دوستان تحریریه سایت، لطفا اگه در کامنت ها سوالی مطرح میشه جواب سوالات رو خودتون بدین. چون هم قطعا شما نسبت ب من مخاطب اطلاعات بیشتری درباره اون مقاله خاص دارین و طبیعتا جواب دقیقتری میدین، هم دوستانی ک سایتتون رو دنبال میکنن از جمله خود من، نسبت به اینکه نظراتشون توسط شما خونده میشه و بهشون اهمیت میدین دلگرم میشن.
خیلی زیبا و عالی
واقعا جالب بود
با تشکر
عالیه
واقعا عالی و محشر بود.
سوال 1 :
نوترینو ها پادماده های الکترون، میون و تاو هستند. پس چرا کوارک ها پادماده ندارند؟!
سوال 2 :
چرا در انرژی های کم می توانیم پروتون ها و نوترون ها را به عنوان ذرات بنیادی پایدار در نظر بگیریم
مگه در انرژی های پایین اون ها همچنان از کوارک ها ساخته نشدن؟!
سلام، البته نوترینوها پادماده اون ذرات نیستن، مثلا پاد ماده الکترون ، “پوزیترون” هست که ذره ای هم جرم اما با بار مثبت هست ،اما نوترینوها اصلا بار الکتریکی ندارند،جرم ندارند ، مطلب گفته که به هر الکترون میتوان یک نوترینو نسبت داد ، اونچه که من فهمیدم این هست که به تناسب این ذرات نوترینوهای خاصی وجود داره که میتونیم به اونها نسبت بدیم اما پاد ماده اونها نیستن، حالا اینجا میشه پرسید که چرا نوترینوهارو به الکترون و … نسبت داده،
در مورد سوال دومتون هم در بطن مطلب اشاره کوچکی شد که کوارک ها بصورت مجزا در مشاهدات آزمایشگاهی دیده نشده اند ، اگر درست فهمیده باشم این یعنی اینکه در دماهای پایین شما اصلا کوارک رو نمیبینید هرچه هست نوترون و پروتون هست ، و در دماهای بالا (یعنی همون برخورد شدید بین ذرات هم ، هم ارز با دمای بالا است ) شما دیگر پروتون و نوترون نمیبینید هر چه هست سوپی از کوارک ها هست، لذا در عین اینکه ساخته شدن پروتون از کوارک نقض نمیشه اما میتوان گفت در دماهای پایین ذره بنیادین پروتون و در دمای بالا کوارک هست.
👍👍
سلام. با عرض معذرت درباره سوال اول آقای بهنام، آقا حسین درست فرمودند فقط با این توضیح ک نوترینو ها فاقد جرم نیستند و جرم بسیار کمی دارند. ب این خاطر هست ک سرعتشون از فوتون کمتر هست.
درمورد سوال دوم من اطلاعی ندارم.
فقط یه خواهش دارم از آقای الله وردی و بقیه دوستان تحریریه سایت، لطفا اگه در کامنت ها سوالی مطرح میشه جواب سوالات رو خودتون بدین. چون هم قطعا شما نسبت ب من مخاطب اطلاعات بیشتری درباره اون مقاله خاص دارین و طبیعتا جواب دقیقتری میدین، هم دوستانی ک سایتتون رو دنبال میکنن از جمله خود من، نسبت به اینکه نظراتشون توسط شما خونده میشه و بهشون اهمیت میدین دلگرم میشن.
دقیقا بحث و گفتگو باعث میشه مطلب فهمیده بشه . واینکه یه نویسنده ببینه در مورد مطلبش سوال شده این خیلی باید براش جذاب باشه ،نمیدونم چرا خودشون جواب نمیدن
نوترینو های حامل در وا قع بر هم ونش های بین کوارک ها و لپتون ها هستتد
بسیار آموزنده بود.
همیشه ماهیت وجودی نیرو های بنیادی در طبیعت برام سوال بوده. برای مثال گرانش که به طور نظری حاصل تبادل گراویتونهاست. خیلی جالب. ممنون
خیلی جالب بود.تشکر از سمیر الله وردی عزیز بابت ترجمه